Мџлікке тыйым салу жѕне оныњ процессуалдыќ ретіндегі мѕні

Мџлікке тыйым салу ЌР ЌІЖК-ніњ "Іс жџргізушілік мѕжбџрлеудіњ љзге де шаралары" деген 19-тарауыныњ 161-бабында кљрсетілген. Тергеу статистикасы бойынша мџлікке тыйым салу - процессуалдыќ ѕрекет, ол басќа тергеу ѕрекеттерімен салыстырѓанда кемшін ќалып жатады. Мысалы, Ќараѓањды облысы бойынша жемќорлыќќа байланысты ќылмыстарѓа ќатысты 2000 жылдыњ бірінші жарты жылдыќ статистикасында аяќталѓан ќылмыстар бойынша 127000 тењге материалдыќ зиян келтірілген, осы келтірілген зиянныњ ешќайсы да љтелмеген, мџлікке тыйым салу ѕрекетін мџлдем ќолданбаѓан. Сол себепті мџлікке тыйым салудыњ орнын жѕне мањызын аныќтау практикаѓа љте ќажетті екені аныќ.

Ескі ЌІЖК-де мџлікке тыйым салу мѕселесі бірін-бірі ќайталайтын џш бапта кљрсетілген: 101, 102, 104-баптарда, ал мџлікке тыйым салудыњ љзі 8-тараудаѓы "тінту жѕне зат алу" тергеулік ѕрекеттердіњ ќатарында кљрсетілген.

Жања ЌІЖК-де іс жџргізушілік мѕжбџрлеу шаралары жеке бљлімде кљрсетілген, мѕселеніњ бђлай шешілуі ќылмыстыќ іс жџргізуде бђл процессуалдыќ шараныњ мањыздылыѓыныњ артќанын білдіреді.

Ќылмыстыќ іс жџргізудегі ескі зањда мџлікке тыйым салудыњ мѕселелері ЌР ѓалым процессуалистердіњ ѓылыми жђмыстарында да толыќ, кењ кљлемде зерделенбеген. Осындай жаѓдайдыњ болуы ќылмыстыќ іс бойынша азаматтыќ талап ќою ескі ЌІЖК-ніњ бір бабында ѓана сипатталѓан (100-бап), сонымен ќатар меншік жайлы мѕселелер кењ тарамаѓан кењестік дљуірдегі кљзќарастыњ ѕсері тиді деуге толыќ негіз бар. Ал, ќазірдіњ љзінде, яѓни ЌР ЌІЖК-де мџлікке тыйым салу мѕселесі кењ кљлемде ќаралмаѓан. Осындай шешілмей келе жатќан келелі мѕселелердіњ бірі: мџлікке тыйым салуды ќандай ѕрекетке жатќызамыз - тергеу љрекеті ме, ѕлде іс бойынша ќолданылатын мѕжбџрлеу шарасы ма?

ЌІЖК-ніњ кейбір ђѓымдары мен терминдеріне тџсініктеме беретін 7-бапта, "тергеу ѕрекеті" деген терминге тџсініктеме берілмейді. ЌР ЌІЖК-сі бойынша процессуалдыќ ѕрекеттерді жалпы џш топќа бљлуге болады:

1) тергеулік ѕрекеттер (26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33-тарауларында кљрсетілген);

2) соттыќ ѕрекеттер (42-та-рауда кљрсетілген);

3) љзге де процессуалдыќ ѕрекеттер.

Мџлікке тыйым салу ѕрекеті љзге де процессуалдыќ ѕрекеттердіњ тобына жатќызылѓан, сондыќтан да мџлікке тыйым салу ѕрекеті біздіњ ЌІЖК зањында тергеу ѕрекеті ретінде ќарастырылмаѓан, яѓни бџл ѕрекет процессуалдыќ ѕрекет ретінде жеке 19-тараудаѓы процессуалдыќ мѕжбџрлеудіњ љзге де шараларында ќарастырылѓан.

Мџлікке тыйым салуды сипаттаѓанда, оныњ орнын аныќтаѓанда ењ алдымен тергеу ѕрекеті мен љзге де процессуалдыќ ѕрекеттіњ ђѓымдарын, маќсаттарын бір-бірінен айырмашылыќтарын білуіміз керек. Ѓалым процессуалистер љздерініњ ењбектерінде тергеу ѕрекетіне ѕртџрлі ђѓымдар береді. Кейбіреулері ќылмыстыќ іс жџргізу кезінде атќарылатын барлыќ ѕрекеттерді тергеу ѕрекеті ретінде ќарастырады. Ќылмыстыќ іс жџргізу зањыныњ талаптарына сай ќылмыстыќ іс џшін мањызы бар жаѓдайларды аныќтауѓа, наќтылы деректерді табуѓа, оларды бекітуге баѓытталган тергеушініњ процессуалдык ѕрекеттерін тергеу ѕрекеттері деп атайды. Тергеу ѕрекеті аныќтау жѕне іздеу сияќты ењ негізгі элементтерінен тђрады. Ѕрбір тергеулік ѕрекет белгілі бір ѕдістерді ќолданады: сђрау, салыстыру, љлшеу, эксперимент, сипаттау т.б. Ал, љзге де процессуалдыќ ѕрекеттердіњ ењ негізгі маќсаты ќылмыстыќ іс жџргізу зањдарыњда кљрсетілген белгілі бір талаптарды, тѕртіптерді орындауѓа баѓытталѓан. Мысалы, зањда кљрсетілген ќылмыстыќ іс жџргізуге ќатысатын адамдардыњ ќђќыќтыќ мѕртебесін белгілеу (жѕбірленуші ретінде, айыпталушы ретінде тану туралы ќаулы шыѓару). Сљйтіп, ќылмыстыќ іс жџргізу кезінде жџргізілетін тергеу ѕрекетінен басќа ѕрекеттердіњ барлыѓын љзге де процессуалдыќ ѕрекет дейміз.

Жалпы, ќылмыстыќ іс жџргізудіњ теориясында мџлікке тыйым салуды тергеу немесе љзге де процессуалдыќ ѕрекетке жатќызылуы жайлы екі аѓынѓа бљлінген ќарама-ќайшы кљзќарастар ќалыптасќан.

Бірінші аѓындаѓы кљзќарас мџлікке тыйым салуды тергеу ѕрекетіне жатќызады (Р.Якупов, Е. Никулин, А. Гаврилов т.б.). Екінші аѓындаѓы кљзќараста мџлікке тыйым салуды процессуалдыќ ѕрекетке жатќызады (С. Шейфер, И. Петрухин т.б.).

Бірінші аѓындаѓы кљзќарасты ќолдайтын Р.Х. Якуповтыњ айтуы бойынша мџлікке тыйым салудыњ маќсаты бђл ќылмыстыќ жолмен (пайдаќорлыќ ќылмыстарды жасау кезінде) табылѓан мџліктерді, аќшаларды, басќа да баѓалы заттарды табуѓа, бекітуге баѓытталѓан дейді. Сондыќтан, мџлікке тыйым салудыњ хаттамасында кљрсетілген ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџліктерді, аќшаларды тергеу мен сотта айыпталушыныњ ќылмыспен айналысќанын кљрсететін дѕлелдеме ретінде ќолданѓандыќтан, осы ѕрекетті тергеу ѕрекетініњ ќатарына жатќызѓан жљн дейді. Тура осы кљзќарасты Е. Никулин, А. Гаврилов сияќты процессуалистер де ќолдайды.

Екінші кљзќарасты ќолдайтын С. Шейфер былай дейді: мџлікке тыйым салудыњ маќсаты ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџліктер мен аќшаларды табуѓа баѓытталмаѓан, яѓни оныњ басты маќсаты мџліктіњ талан-таражѓа салынбауын ќамтамасыз ету, ал ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџліктер мен аќшаларды табу жѕне бекіту џшін басќа тергеулік (тінту, зат алу, ќарау) ѕрекеттерді жџргізеді. Сондыќтан мџлікке тыйым салудыњ маќсаты дѕлелдемелерді жинауѓа, зерттеуге баѓытталмаѓан, оныњ ењ басты маќсаты ђйымдастыру љкімдік ѕрекетке баѓытталѓан дейді. Осы кљзќарасты И.Петрухин де ќолдады. Біздіњ ойымызша бірінші кљзќарас дђрыс емес, себебі, ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџліктер мен аќшалар біздіњ зањ бойынша заттай дѕлелдемелердіњ ќатарына жатќызылѓан, ал заттай дѕлелдеме болѓаннан кейін біз бђл мџліктерге тыйым сала алмаймыз, керісінше басќа тергеулік ѕрекеттер жџргіземіз (тінту, зат алу, ќарау). Сондыќтан екінші кљзќарас дђрыс деп ойлаймыз, себебі мџлікке тыйым салудыњ ењ басты маќсаты ЌР ЌІЖК-сі бойынша азаматтыќ талапты, басќа да мџліктік жазалар немесе мџмкін болатын мџлікті тѕркілеу бљлігінде џкімді орындауды ќамтамасыз ету болып табылады. Мџлікке тыйым салудыњ міндеттері дѕлелдемелерді жинау, бекіту емес керісінше зањ бойынша кљрсетілген мџліктердіњ талан-таражѓа салынбауын ќамтамасыз ету. Мысалы, меншікке ќатысты ќылмыстар бойынша біз мџлікке тыйым салу арќылы дљлелдемелерді таппаймыз, керісінше зањ бойынша мџлікті тѕркілеу бљлігіне байланысты сезікті, айыпталушыныњ мџлкіне тыйым саламыз, яѓни ењ басты міндеті сезікті, айыпталушы мџліктерін талан-таражѓа салмасын дейміз. Сондыќтан, мџлікке тыйым салуды тергеулік ѕрекет емес, љзге де процессуалдыќ мѕжбџрлеу шарасы ретінде ќарастыруымыз керек.

Біздіњ ќылмыстыќ іс жџргізу зањы бойынша мџлікке тыйым салудыњ ђѓымын былай бере кетуге болады: Мџлікке тыйым салу дегеніміз - азаматтыќ талап, басќа да мџліктік жазалар немесе мџмкін болатын мџлікті тѕркілеу бљлігінде орындауды ќамтамасыз ету маќсатында сезікті, айыпталушы немесе зањ бойынша олардыњ ѕрекеті џшін материалдыќ жауаптылыќта болатын адамдардыњ мџліктерін иемденуге шек келтіретін ерекше ќамтамасыздандыру іс жџргізушілік шараларын айтамыз.

Караѓанды зањ институтыныњ ќылмыстыќ




істер жџргізу кафедрасыныњ адъюнкті         Д. КЉПБАЕВ